به گزارش مشرق، خداوند عزوجل اطاعت ما اهل بیت را برای تنظیم امور دنیوی و اخروی مردم واجب کرد تا مردم از طریق قبول رهبری پیشوایان معصوم به نظام اجتماعی سالمی دست یافته و در امنیت کامل به زندگی خود ادامه دهند.

اشاره
 سوم جمادی الثانی، سال روز شهادت یادگار پیامبر، همسر فداکار امیرمؤمنان علیه‏السلام و مادر مهربان یازده ستاره فروزان آسمان ولایت و امامت، کوثر قرآن کریم، حضرت زهرای مرضیه علیهاالسلام است. همو که در دوران کوتاه حیات خود منشأ برکات فراوانی برای اسلام و مسلمانان شد. فاطمه علیهاالسلام عمر کوتاه خود را در دفاع از حریم پیامبر اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله، ترویج و نشر افکار محمدی، دفاع از ولایت و تربیت فرزندان معصوم صرف کرد.

زیارت
 زیارت حضرت زهرای مرضیه علیهاالسلام همانند سایر معصومان از فضیلت فراوانی برخوردار است. زیارت‏های گوناگونی نیز برای این بانوی مجلله اسلام وارد شده است. در قسمتی از زیارت حضرت، ایشان را مخاطب قرار داده و می‏گوییم: «سلام بر تو ای دختر رسول خدا! سلام بر تو ای بانوی زنان جهانیان! سلام بر تو ای همسر ولی خدا! من شهادت می‏دهم که کسی که تو را خوشحال کند، رسول اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله را خوشحال کرده و هر کس بر تو ستم کنند، به رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ستم کرده است.

ای بانوی من! من به تو و پدرت و همسرت و امامان از فرزندانت اعتقاد داشته، به ولایت آن‏ها ایمان دارم. به فرمانبرداری از آنان ملتزم هستم. خدایا رحمت خود را بر فاطمه علیهاالسلام فرو فرست؛ رحمتی که مقام او را در نزد تو بالا ببرد»1.

فریاد یک انقلاب
 حضرت زهرا علیهاالسلام پس از وفات پدربزرگوار خود نود و پنج روز زنده بود. او بیش‏تر این مدت را از دوری پدر و غربت و مظلومیت امیرمؤمنان علیه‏السلام در رنج بود.تا آن جا که دوبار کاسه صبرش لبریز شد و به ایراد خطبه‏ای آتشین پرداخت. یکی از این خطبه‏ها، در مسجد پیامبر اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و در برابر جمع فراوانی از مردم مدینه ایراد شد که بهت و حیرت حاضران را برانگیخت2.

امروزه نیز دانشمندان و ادیبان به فصاحت و بلاغت و شیوایی گفتار حضرت اعتراف کرده، به عجز و ناتوانی انسان عادی از چنین سخنرانی اقرار می‏کنند. خطبه دوم حضرت زهرا علیهاالسلام در منزل خود حضرت و در جمع زنان انصار و مهاجر بود. این خطبه چنان تحولی را در حاضران ایجاد کرد که در بازگشت، مقابل شوهرانشان ایستاده، آنان را برای عذرخواهی به منزل حضرت علی علیه‏السلام فرستادند3.

سخنرانی زهرا علیهاالسلام
 رویدادهایی که پس از رحلت پیامبر اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله به وقوع پیوست، سبب شد تا فاطمه زهرا علیهاالسلام مردم را جمع کرده، در مسجد پیغمبر به ایراد سخنرانی بپردازد. جمع زیادی از مردم مدینه، خلیفه وقت و مأموران حکومتی، نظاره‏گر در افشانی بانوی ارزشمند اسلام بودند.
این خطبه کم نظیر دارای بخش‏های متفاوتی است که هر یک هدف روشنی را تعقیب می‏کند. حضرت زهرا علیهاالسلام در بخش نخست این خطبه، تحلیل فشرده‏ای درباره توحید و هدف آفرینش ارائه کرده و در بخش دیگری از سخنان خود، به مقام والای پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و مسئولیت‏های ایشان اشاره کرده است. در بخش سوم نیز،، به اهمیت قرآن و فلسفه و اسرار احکام اسلامی پرداخته و پس از معرفی خود، خدمات رسول گرامی اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله را گوشزد کرده است. حوادث پس از پیامبر نیز بخشی از این خطبه را در بر می‏گیرد.4

ایمان
انسان دارای ظاهر و باطنی است. ظاهر آدمی، همان بدن و باطنش، روح و روان اوست. همان گونه که بدن دارای احکامی مانند طهارت و نجاست است و در صورت نجاست، با آب پاک می‏شود، روح و روان نیز، نجاست و طهارت دارد. نجاست روح، شرک به خداوند است که جز با ایمان پاک نمی‏شود. شرک از گناهان آمرزش‏ناپذیر است5 و براساس کلام نورانی امیرمؤمنان، شرک گناهی است که همه اعمال انسان را باطل می‏کند6.
تنها چیزی که می‏تواند این نجاست و پلیدی روح را از بین برده، صفا و جلوه دوباره‏ای به قلب و روح آدمی دهد، ایمان به خداست. حضرت زهرا علیهاالسلام در این باره می‏فرماید: «خداوند ایمان را وسیله پاک کردن نجاست شرک، از روح شما قرار داد»7 تا در سایه آن همه مظاهر شرک از بین برود و قلب که حرم الاهی است جایگاه صاحب خانه شود.

معراج مؤمن
 نخستین وظیفه انسان مسلمان در برابر پروردگار خویش، نماز است. نماز دستور بزرگ تربیتی اسلام و عامل مهمی برای جلوگیری از فحشا و رذایل اخلاقی و تجاوز به حقوق دیگران است8. نماز ستون خیمه دین است و آیه‏های فراوانی از قرآن کریم این امر مهم اختصاص یافته است که حکایت از اهمیت این فریضه الهی دارد.
حضرت زهرا علیهاالسلام درباره علت وجوب نماز و اهتمام اسلام به این واجب فرموده است: «خداوند نماز را برای دوری از تکبر و خودبینی بر انسان‏ها واجب ساخت؛9 زیرا ریشه اغلب صفات زشت و ناهنجاری‏های جامعه، تکبر است. هنگامی که انسان به نمازمی‏ایستد و پیشانی خود را بر زمین می‏زند، خویش را در مقابل خداوند ذلیل و کوچک شمرده، در برابر حضرت حق سر تسلیم فرود می‏آورد و خواسته او را بر خواهش‏های شیطانی خود مقدم می‏دارد.

زکات
زکات یکی از واجبات الهی و از منابع اقتصادی حکومت اسلامی است که نقش فراوانی در گسترش عدالت اجتماعی و اقتصادی داشته، می‏تواند حکومت را برای برطرف سازی شکاف طبقاتی یاری دهد. زکات هزینه‏ای است که افراد واجد شرایط باید برای برخی از کالاهای زندگی خود پرداخت کنند.
زهرا علیهاالسلام در مورد فلسفه وجوب زکات می‏فرماید: «خداوند زکات را برای پاکیزگی جان انسان‏ها از زشتی‏ها و بخل و برای رشد و زیاد شدن اموال شما قرار داد»10. خداوند در قرآن کریم به پیامبر اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله می‏فرماید: «از اموال واجد شرایط آنان، زکات بگیر تا آنان را از خودسری و بخل برهانی و اموالشان را پاک و خودشان را پاکیزه سازی»11. خداوند در جای دیگری می‏فرماید: «هر چه در دنیا بدهید، خداوند جای آن را در دنیا پر می‏کند»12.

روزه
 یکی از واجبات الاهی که نقش به سزایی که پاک سازی روح آدمی دارد، روزه است. این فریضه بزرگ در اسلام از جایگاهی والا برخوردار است. حضرت زهرا علیهاالسلام در فلسفه واجب سازی روزه می‏فرماید: «خداوند روزه را برای تثبیت و استحکام اخلاص در وجود انسان، واجب کرد»13. روزه بر خلاف دیگر عبادت‏ها، قابل ریا کردن نیست؛ زیرا این عمل از چشم مردم پوشیده مانده و از توقع تمجید و تعریف بر کنار است. به همین دلیل پیامبر مکرم اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در بیان نورانی خود می‏فرماید: «خداوند عزوجل فرمود، روزه تنها به خاطر من است و من خودم پاداش آن را خواهم داد»14.

خداوند به مسلمانانی که دارای قدرت و توانایی مالی و بدنی هستند، دستور می‏دهد هر سال در زمان مشخصی گرد خانه خدا اجتماع کرده، اعمال ویژه‏ای انجام دهند15 این فریضه بزرگ، دارای ابعاد گوناگون فردی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی است که سالیانه میلیون‏ها نفر از مسلمانان را از همه نقاط جهان، به محل نزول وحی می‏کشاند و با تشکیل اجتماع بزرگ مسلمانان از مصالح ایشان پاسداری کرده، با بیزاری از شرک و کفر نمرودها و ابوجهل‏های زمان، قدرت واقعی اسلام را به نمایش می‏گذارد و بنای محکم دین اسلام را مستحکم‏تر می‏سازد16.

حضرت زهرا علیهاالسلام درباره علت وجوب حج و اجتماع سالیانه مسلمانان می‏فرماید: «کنگره عظیم اسلامی حج، پایه‏های اسلام را محکم و قدرت و توان مسلمانان را در تمام زمینه‏ها افزایش داده، دشمنان را از طمع ورزیدن در دین خدا ناامید می‏کند»17.

عدالت
 نبود عدالت و شیوع ظلم و ستم باعث عصیان و سرکشی شده، اختلاف‏های عمیق جامعه انسانی را در پی خواهد داشت. خداوند برای حفظ وحدت و رسیدن تمام مردم به حقوق خود رعایت عدالت را واجب و ترک آن را ظلم قلمداد کرده است. عدالت، واژه مقدسی است که خداوند آن را قرین تقوا قرار داده و همگان را به رعایت آن توصیه کرده است18.

حضرت زهرا علیهاالسلام در فرازی از فرمایش‏های خود درباره علت وجوب عدالت می‏فرماید: «خداوند عدالت را بر همگان واجب کرد تا در سایه آن قلب‏های مردم به هم نزدیک و با یکدیگر مأنوس شود»19. عدالت اجتماعی کینه‏ها را از دل‏ها می‏شوید و نابسامانی‏های اجتماعی را سامان می‏بخشد و در پرتو آن تمام مردم به حقوق فردی و اجتماعی خود رسیده و جامعه اسلامی از تمام معایب مبرّا شده و همگان در صلح و آرامش به زندگی خود ادامه می‏دهند.

پیروی از اهل بیت علیهم‏‌السلام
 پیروی از اهل بیت علیهم‏السلام همانند پناه بردن به کشتی نجات در دریای توفانی تمدن جدید است. حضرت زهرا علیهاالسلام بانوی ارزشمند اسلام در قسمتی از خطبه فدکیه خود، علت وجوب اطاعت از اهل بیت پیامبر را برشمرده، می‏فرماید: «خداوند عزوجل اطاعت ما اهل بیت را برای تنظیم امور دنیوی و اخروی مردم واجب کرد تا مردم از طریق قبول رهبری پیشوایان معصوم به نظام اجتماعی سالمی دست یافته و در امنیت کامل به زندگی خود ادامه دهند»20.

رهبری مردم
 تفرقه، برنده‏ترین سلاحی است که همواره جوامع اسلامی را تهدید می‏کند، و آن را تا مرز فروپاشی و نابودی می‏کشاند. قدرت‏های بزرگ و زورمندان فرصت طلب، همواره با استفاده از عنصر تفرقه، جوامع اسلامی را عرصه تاخت و تاز قرار داده، به غارت و چپاول منابع و ثروت‏های ملی آنان پرداخته‏اند. خداوند عز و جل، خطر تفرقه را به مسلمانان گوشزد ساخته، و آنان را به اتحاد ویکپارچگی در مقابل زورمداران دعوت می‏کند: «همگی به ریسمان محکم الهی چنگ بزنید و از تفرقه بپرهیزید21».

حضرت زهرا علیهاالسلام نیز راه درمان بیماری کشنده تفرقه را تمسک به امامت اهل‏بیت معرفی کرده، می‏فرماید: «خداوند امامت و رهبری اهل بیت پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله را برای جلوگیری از هر گونه تک روی و اختلاف و رسیدن به وحدت اسلامی واجب کرد تا در سایه آن مسلمانان به سعادت دنیوی و اخروی برسند»22.

جهاد
 یکی از برنامه‏های حیات بخش اسلام در دفاع از حاکمیت و تمامیت ارضی کشورهای اسلامی و محافظت از جان و مال و ناموس مسلمین از دستبرد بیگانگان و طمع ورزان، فریضه جهاد و پیکار در راه خداست. این فریضه بزرگ الاهی، دری از درهای بهشت است که خداوند آن را برای دوستان ویژه‏اش باز کرده است23. حضرت فاطمه علیهاالسلام در قسمتی از خطبه آتشین خود به فلسفه وجوب جهاد اشاره کرده، می‏فرماید: «خداوند جهاد را به خاطر عزت و سربلندی مسلمانان بر شما واجب کرد تا با عمل کردن به این فریضه الاهی، دین خدا عزیز و امت اسلامی با عزت و سربلندی زندگی کنند»24.

صبر
 صبر، آینه تمام نمای تسلیم و ایمان به مبداء و معاد و نویدبخش صبح صادق پس از شب تار است. صبر، سرآغاز پیروزی و شادمانی کسانی است که طعم تلخ شکست را چشیده و با سلاح بردباری، به جنگ حوادث رفته‏اند و میوه شیرین درخت تنومند بردباری را تناول کرده‏اند. صبر، میراث ماندگار بهترین بندگان خدا در مقابل تندباد حوادث است، آنان که همانند کوهی استوار ایستادگی کرده و در سدرة المنتهی جای گرفته‏اند. فاطمه زهرا علیهاالسلامدر بیان شیوای خود در فلسفه وجوب صبر می‏فرماید: «خداوند صبر و شکیبایی را وسیله‏ای برای جلب پاداش الهی قرار داد تا در مقابل آن از رحمت بیکران الهی بهره‏مند شوند»25.

امر به معروف و نهی از منکر
 فریضه امر به معروف و نهی از منکر، در اسلام جایگاه ویژه‏ای دارد. امر به معروف و نهی از منکر، همان نظارت مردم بر مردم است که بهترین نوع مدیریت نظارتی به شمار می‏رود. این فریضه بزرگ الاهی در حقیقت به منزله یک پوشش اجتماعی برای محافظت از جماعت انسانی است؛ زیرا اگر امر به معروف و نهی از منکر نباشد، عوامل گوناگونی که دشمن بقای وحدت اجتماعی هستند، بروز کرده، جامعه را متلاشی می‏کنند. در اثر ترک این دو فریضه مهم، ظلم و فساد فضای جامعه را گرفته، عقاید و دین آن‏ها به تاراج می‏رود و مردم نابود می‏شوند26. یادگار پیامبر اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آلهدرباره فلسفه وجوب امر به معروف می‏فرماید: «خداوند امر به معروف را به خاطر مصالح و منفعت عمومی و زندگی سراسر صلح و آرامش واجب کرد»27.

احترام به پدر و مادر
 دین اسلام همانند سایر ادیان الهی توجه ویژه‏ای به پدر و مادر داشته، فرزندان را به احترام و خضوع در برابر آن‏ها موظف می‏کند. قرآن کریم، احترام و احسان به پدر و مادر را پس از عبادت خداوند قرار داده، می‏فرماید: «خداوند خواسته است که جز او را نپرستید و به پدر و مادر خود نیکی کنید. اگر یکی از آنان یا هر دو به پیری رسیدند (و در اثر پیری کم طاقت و تندخو شدند) به آنان «اُف» نگو و بر سر آنان فریاد نزن و با آنان به خوبی و مهربانی سخن بگو»28. حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام نیز در خطبه فدکیه خود، با اشاره به لزوم احترام به پدر و مادر، می‏فرماید: «خداوند نیکی کردن به پدر و مادر را موجب پیش‏گیری از خشم خود قرار داد تا با رعایت این مهم اسلامی و دینی، از خشم و تازیانه عذاب الاهی در امان باشیم».29

صله رحم
 صله رحم از احکام نورانی الاهی است که به تصریح روایات و فتاوای فقهای اسلام واجب بوده، قطع آن، حرام و از گناهان کبیره است. منظور از رحم، هر کسی است که با انسان از سوی پدر و مادر نسبت خویشاوندی دارد.30 صله رحم افزون بر پاداش اخروی، دارای آثار و برکات دنیوی است.

بانوی بزرگ اسلام حضرت زهرا علیهاالسلام نیز به یکی از این آثار در خطبه فدکیه خود اشاره کرده، می‏فرماید: «خداوند صله رحم را وسیله‏ای برای افزایش جمعیت و قدرت انسان قرار داده است».31 خداوند مسلمانان را از قطع رحم بر حذر داشته32 و مولای متقیان امیرمؤمنان علیه‏السلام صله رحم را از روش‏های نیک مردان شمرده، 33درباره آثار و برکات آن فرموده است: «پیوند با خویشاوندان اموال انسان را زیاد کرده، مرگ را از آدمی بر می‏گرداند و باعث طولانی شدن عمر انسان می‏شود».34

مبارزه با کم فروشی
 قرآن کریم، کم فروشی را تلاشی برای فساد کردن در زمین عنوان کرده، از قول حضرت شعیب فرموده است: [او به قوم خود گفت] ای قوم! پیمانه و وزن را با عدالت، تمام بدهید و بر اجناس مردم عیب نگذارید و از حق آنان نکاهید و در زمین به فساد کردن نکوشید»35. با خیانت کردن در معامله‏ها، اطمینان و اعتماد عمومی که بزرگ‏ترین پشتوانه اقتصادی ملت‏هاست از بین رفته، ضایعات جبران ناپذیری بر جامعه تحمیل می‏شود.

قرآن کریم به کم فروشان وعده عذاب داده، می‏فرماید: «کم فروشان کسانی هستند که وقتی برای خود پیمانه می‏کنند، حقشان را به طور کامل می‏گیرند، ولی وقتی برای دیگران وزن می‏کنند، کم می‏گذارند»36. حضرت زهرا علیهاالسلام می‏فرماید: «خداوند برای مبارزه با کمبودها و تحصیل حقوق مردم، کم فروشی را حرام کرد تا هیچ گونه حقی از مردم ضایع نشود»37.

نهی از شراب
 خداوند در آیاتی از قرآن کریم مردم را از استعمال مشروب‏های الکلی نهی کرده38، نوشیدن آن‏ها را از گناهان کبیره می‏شمارد39. در بعضی از سخنان اهل بیت علیهم‏السلام نیز شراب کلید تمام بدی‏ها و زشتی‏ها معرفی شده است40. حضرت زهرا علیهاالسلام در بخشی از خطبه فدکیه خود به فلسفه تحریم استفاده از مشروبات الکلی اشاره کرده، می‏فرماید: «خداوند شراب را حرام کرد تا شما را از پلیدی‏ها و آلودگی‏ها پاکسازی کند»؛41 زیرا استفاده از مشروبات الکلی، عقل و درایت انسان رااز بین می‏برد و سبب می‏شود تا جنبه حیوانی انسان بر او غلبه کرده، دست به کارهای خطرناک بزند و موجبات فساد، قتل و هتک حرمت را در جامعه به وجود آورد42.

پرهیز از تهمت
 دین اسلام، برای آبرو و حیثیت افراد جامعه اهمیت زیادی قائل شده است؛ زیرا حیثیت افراد جامعه همانند آب بسته و جامدی است43 که در صورت ذوب شدن دیگر باز نمی‏گردد. قرآن کریم نیز انسان‏ها را از این کردار ناپسند نهی کرده، می‏فرماید: «کسانی که زنان پاکدامن و بی‏خبر از آلودگی و مؤمن را متهم می‏سازند، در دنیا و آخرت از رحمت الهی به دورند و عذاب بزرگی در انتظار آن‏هاست»44.

افزون بر خشم و غضب الاهی و وعده عذاب دردناک، عذاب دنیوی نیز شامل حال این افراد شده، در محاکم قضایی به هشتاد ضربه شلاق محکوم می‏شوند.45 حضرت زهرا علیهاالسلام یادگار پیامبر اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله با اشاره به زشتی نسبت ناروا به مؤمن و بر هم زدن عفت عمومی جامعه و نیز خدشه دار ساختن اعتبار اجتماعی مردم، به تشریح علت حرمت این کار پرداخته، و می‏فرماید: «خداوند، پرهیز از تهمت و نسبت‏های ناروا را، حجاب و مانعی در برابر غضب خود قرار داد تا با دوری کردن از این اعمال زشت، از غضب و خشم خداوند در امان باشند».46

دزدی
طمع در اموال مردم سبب می‏شود انسان برای به دست آوردن آن، دست به کارهای خلاف شرع از جمله سرقت بزند. اگرچه این ناهنجای رفتاری، ممکن است علت‏های گوناگونی داشته باشد، ولی یکی از مهم‏ترین عوامل آن، ناپایبندی به ایمان و به رسمیت نشناختن حقوق مردم است که به این شکل بروز می‏کند. سرقت، افزون بر مجازات اخروی دارای مجازت دنیوی بوده، موجب قطع دست می‏شود؛ زیرا دست آدمی، تا هنگامی که عفیف و امین باقی بماند، ارزشمند است، ولی ذلت خیانت آن را بی‏ارزش می‏کند.47 حضرت زهرا علیهاالسلام علت تحریم دزدی را بیان کرده، می‏فرماید: «خداوند به سبب عفت نفس و نگهداری از طمع به مال مردم، ترک سرقت را واجب و سرقت را حرام کرد».48

پارسایی
حضرت زهرا علیهاالسلام در بخش پایانی فلسفه احکام خطبه فدکیه خود، مسلمانان را به تقوای الاهی دعوت کرده، می‏فرماید: «حال که امر وجود احکام الاهی را در موضوع‏های گوناگون مانند نماز، روزه، حج، حکومت و زمامداری اهل بیت پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله شنیدید، پس حق تقوا را به جا آورده، همه اوامر او را انجام دهید و از همه نواهی او خودداری کنید. مراقب باشید! اگر روزی اجل الاهی به سراغتان آمد و شما به مرگ و سفر به سرای آخرت محکوم شدید، مسلمان بمیرید»49.

غم نامه
ای فاطمه! ای یادگار رسول خدا! ای هستی مرتضی! ای قلب تپنده ولی خدا! دیگر مدینه آوای تو را نمی‏شنود. دیگر کسی از صدای گریه‏های شبانه‏روزی تو به علی شکایت نمی‏کند و امروز اهل مدینه به خواب راحت فرو می‏روند. قبرت از دیدگان آن‏ها مخفی شد تا نگاهشان به قبر تو نیفتد و لحظات عیش و نوش و بزم خوشگذرانی آن‏ها به هم نخورد. امروز بغض سه ماهه علی ترکید و برای اولین بار در کنار بستر بیماری‏ات قطرات اشکش را مقابل دیدگان تو جاری ساخت. نمی‏دانم چرا خود گریه می‏کرد، ولی فرزندانت را به آرامش دعوت می‏کرد. امروز برای لحظاتی قلب علی از تپش ایستاد، ولی اول مظلوم عالم باید بماند و رنج غربت زهرا و مظلومیت خود را تحمل کند. امروز دستان کوچک بچه‏های زهرا پیکر او را در بغل گرفتند و برای همیشه از مادر مهربان خود وداع کردند.

  پی نوشت:

 1 . شیخ عباس قمى، مفاتیح الجنان، نبوغ، قم، 1380، ص 556

 2. على بن عیسى اربلى، کشف الغمة فى معرفة الائمه، مترجم: على بن حسین زورانى، کتابفروشى اسلامیه، ج2، ص 41.

 3- ابومنصور طبرسى، الاحتجاج، نشر المرتضى، مشهد، 1403ق، ج1، ص 109.

 4. ناصر مکارم شیرازى، زهرا برترین بانوى جهان، انتشارات سرور، قم، 1383، ص 149.

 5. نساء: 116.

 6. فیض‏الاسلام، نهج البلاغه، فیض‏الاسلام، تهران، 1370، ص 474.

 7. الاحتجاج، ج1، ص 99؛ کشف الغمه، ج2، ص 43.

 8. عنکبوت: 45.

 9. محمدباقر ملبوبى، حقیقت جاویدان، کتابخانه صدر، تهران، 1391 ق، ص 386، با تصرف.

10. الاحتجاج، ج1، ص 99؛ کشف الغمه، ج2، ص 43.

 11. توبه: 104.

 12. سبأ: 39.

 13. الاحتجاج، ج1، ص 99؛ کشف الغمه، ج2، ص 43.

 14. محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، بیروت، وفاء، 1403ق، ج 96، ص 255؛ میزان الحکمه، ج5، ص 465.

 15. همان: 97.

 16. شیخ حرّ عاملى، وسائل الشیعه، موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ج11، ص 14، با دخل و تصرف.

17. الاحتجاج، ج2، ص 99؛ کشف الغمه، ج2،ص 43.

 18. سید عزالدین حسینى، شرح خطبه حضرت زهرا علیهاالسلام، قم: دفتر تبلیغات اسلامى، 1375، ج2، ص 449.

 19. الاحتجاج، ج1، ص 99؛ کشف الغمه، ج 2، ص 43.

 20. الاحتجاج، ص 91؛ کشف الغمه، ص 43.

 21. آل عمران: 103.

 22. الاحتجاج، ج1، ص 99.

 23. نهج البلاغه، ص 94.

 24. الاحتجاج، ج1، ص 99؛ کشف الغمه، ج 2، ص 43.

 25- الاحتجاج، ص 99؛ کشف الغمه، ص 43.

 26. قرآن در آیه 116 سوره هود دلیل نابودى بعضى از امت‏هاى پیشین را ترک امر به معروف و نهى از منکر معرفى کرده است.

27. الاحتجاج، ج1، ص 99.

 28 اسراء :23.

 29. الاحتجاج، ج1، ص 99؛ کشف الغمه، ج2، ص 43.

 30. سید عبدالحسین دستغیب، بندگى، راز آفرینش، کتاب خانه مسجد جامع عتیق، شیراز، ج2، ص 497.

 31. الاحتجاج، ج 1، ص 99؛ کشف الغمه، ص 44.

 32. نساء: 1.

 33. عبدالواحد الآمدى، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، مکتب الاعلام الاسلامى، ص 406، حدیث 9297.

 34. همان، ص 406، حدیث 9308.

 35. هود: 85.

 36. مطففین: 1 ـ 3.

 37. الاحتجاج، ج1، ص 99؛ کشف الغمه، ج2، ص 44.

 38. مائده: 90.

 39 .بقره: 219.

 40. میزان الحکمه، ج 3، ص 161.

 41. الاحتجاج، ج1، ص 99.

 42. با الهام از حدیث امام صادق علیه‏السلام در میزان الحکمه، ج3، ص 163، ح 5143.

 43. نهج البلاغه، قصار 338، ص 1248.

 44. نور: 23.

 45. امام خمینى، تحریر الوسیله، انتشارات اسلامى، قم، ج4، ص 208.

 46. الاحتجاج، ج1، ص 99.

 47. برگرفته از پاسخ سید مرتضى به ابوالعلاء مُعرّى، به نقل از کتاب فاطمه زهرا علیهاالسلام از ولادت تا شهادت، ص 384.

 48. الاحتجاج، ج1، ص 99؛ کشف الغمه، ج 2، ص 44.

 49. همان.
 
منبع:مرکز پژوهش های صداوسیما